Κέντρο Ανατολικών Σπουδών

Όσο ο Χαφτάρ συνεχίζει τον πόλεμο, αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο μιας παράδοξης ήτ-τας, παρότι ελέγχει περισσότερα από τα 6/8 της Λιβύης αυτή τη στιγμή. Πιθανώς, η κα-τάληψη της Τρίπολης να είναι μια αποστολή αυτοκτονίας, καθώς δεν φαίνεται να έχει τη δύναμη να καταλάβει την πόλη σε αυτή τη συγκυρία. Αυτή είναι η παγίδα στην οποία έχει πέσει και από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει εξαιτίας της εγγενούς αντίφασης της στρατιωτικής του στρατηγικής. Ακόμη και μια κατάπαυση του πυρός θα σήμαινε ήττα γι’ αυτόν αν σκεφτεί κανείς πόσο σημαντική σε πολιτικό, στρατιωτικό και επικοινωνιακό επίπεδο αποτελεί η κατάληψη της Λιβυκής πρωτεύουσας.

Η στρατιωτική του ισχύς περιλαμβάνει τα απομεινάρια του στρατού του Καντάφι, που όμως δεν είχε πραγματική παρουσία από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, τις διάφορες ομάδες φυλών που τον στηρίζουν αλλά και τις πολιτοφυλακές που συνδέονται με προ-σωπικά συμφέροντα και απληστία για χρήμα και επιρροή. Ο Χαφτάρ λειτουργεί όμως ως Δούρειος ίππος για τα συμφέροντα των ΗΑΕ, της Αιγύπτου, της Σαουδικής Αραβίας και άλλων χωρών που ενδιαφέρονται να πάρουν μερίδιο στην πλούσια σε πετρέλαιο, Λιβύη. Όμως ο στρατηγός, έχει αποδείξει την ανικανότητά του στο ρόλο αυτό. Δεν κατάφερε να επιτύχει τις προσδοκίες των υποστηρικτών του, ούτε ολοκλήρωσε τα στρατιωτικά και γεωπολιτικά σχέδια που οι περιφερειακές και διεθνείς δυνάμεις οριοθέτησαν.

Ο αρχηγός του GNA στην Τρίπολη, Φαγέζ αλ-Σάρατζ, είχε πολλές συναντήσεις με τον Χαφτάρ, ήδη από το 2015. Πέρυσι, ο Σάρατζ ήταν τελικά πεπεισμένος ότι ο αντίπαλός του δεν σέβεται τις συμφωνίες και τις συνθήκες. Πράγματι, ο “Στρατάρχης” και οι σύμ-βουλοι του δήλωσαν, πολλές φορές, ότι δεν αναζητούν πολιτική λύση και συμφωνούν σε μια ειρηνευτική συμφωνία. Αυτή ήταν μια καταφανής πρόκληση, η οποία παραλύει τη Λιβύη. Πολλοί αναλυτές και παρατηρητές ερμηνεύουν την κατάσταση ως ένα μα-κροπρόθεσμο σχέδιο για να εξαντληθούν οι στρατιωτικές δυνάμεις που είναι πιστές στο GNA και να επιτρέψουν στον Χαφτάρ να εισέλθει στην Τρίπολη και να αναλάβει την εξουσία. Παρά την απερισκεψία του, την απόρριψη ειρηνικών λύσεων και την άρνηση της πολιτικής διαδικασίας, ενισχύεται καθημερινά και λαμβάνει περισσότερη πολιτική, στρατιωτική και υλικοτεχνική στήριξη. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί μόνο από την ιδέα της «δημιουργίας ενός νέου Μουαμάρ Καντάφι» στον οποίο μπορεί να παραδοθεί η Λιβύη.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η παρέμβαση της Τουρκίας στα τέλη του 2019 έχει μπερδέψει τις λοιπές διεθνείς δυνάμεις φέρνοντας κάποια ισορροπία στην περιοχή. Οι Ευρωπαίοι, που δεν είναι ικανοποιημένοι με την εμφάνιση της Τουρκίας στη σκηνή, έσπευσαν στο Βερολίνο στις 19 και 20 Ιανουαρίου να αναλάβουν την πρωτοβουλία για την ειρήνη στη Λιβύη. Η κατάπαυση του πυρός που η Άγκυρα και η Μόσχα είχαν αποφασίσει προηγουμένως, απορρίφθηκε από τον Χαφτάρ και τους συμμάχους του, οι οποίοι επέμειναν ότι η λύση θα ερχόταν με τα όπλα και ότι η συμμετοχή τους στις διεθνείς συ-ναντήσεις ήταν μόνο τυπική.

Τι θα συμβεί τώρα όμως, τώρα που οι δυνάμεις του Χαφτάρ βρίσκονται στα προάστια της Τρίπολης και της Μισράτα με υποστήριξη αέρος και εδάφους από τους συμμάχους τους; Είναι σαφές ότι είναι αποφασισμένος να αγωνιστεί μέχρι τέλους για να καταλάβει την πρωτεύουσα, ανεξάρτητα από το κόστος. Οι δυνάμεις στα δυτικά της Λιβύης έχουν τη θέληση να υπερασπιστούν την Τρίπολη, όχι όμως χωρίς την προμήθεια οπλισμού και εμπειρογνωμόνων που παρέχει η Τουρκία. Η υποστήριξη αυτή είναι καθοριστική.

Η κυβέρνηση του GNA πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες που της αναλογούν. Πρέπει να επανεξετάσει το χειρισμό της μάχης, καθώς είναι μια “κυβέρνηση πολέμου” η οποία α-παιτεί μια στρατιωτική διοίκηση να αντιμετωπίσει τα γεγονότα και τις εξελίξεις στο πεδίο της μάχης. Το GNA χρειάζεται έναν αρμόδιο υπουργό Άμυνας και στρατιωτικό προσωπικό με εμπειρία για να ενώσει τις διαφορετικές πολιτοφυλακές σε μια ενιαία στρατιωτική ομπρέλα. Στην ανατολική Λιβύη, ο Χαφτάρ πάλεψε για σχεδόν τέσσερα χρόνια πριν οι αντίπαλοι του ηττηθούν και καταλάβει τις πόλεις τους. Σήμερα, διατηρεί τον έλεγχο μέσω του τρόμου, του εκφοβισμού και της σιδερένιας πυγμής. Εάν καταφέρει να εισέλθει στην Τρίπολη νικητής, θα την κυβερνήσει παρομοίως. Χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο καταπιεσμένος λαός της Λιβύης. Και το ερώτημα στην περίπτωση που το σενάριο αυτό επαληθευτεί είναι σαφές: Τι θα συμβεί όταν ο ίδιος δεν θα βρίσκεται πια στη ζωή;

*Ο Μηνάς Λυριστής είναι απόφοιτος Διεθνών Σχέσεων και Οργανισμών από το Πανε-πιστήμιο Αιγαίου και τελειόφοιτος μεταπτυχιακός φοιτητής Γεωπολιτικής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η επιχείρηση για την ολοκληρωτική κατάληψη του Ιντλίμπ, καθυστέρησε λόγω των ραγδαίων εξελίξεων που υπήρξαν το προηγούμενο χρονικό διάστημα στην βορειοανατολική Συρία, με την αποχώρηση των δυνάμεων των ΗΠΑ[iii] από τα τουρκοσυριακά σύνορα και την δημιουργία ζώνης ασφαλείας εκ μέρους των τουρκικών δυνάμεων σε μέρος αυτών, με την σύμφωνη γνώμη και συμμετοχή της Ρωσίας. Ακολούθησε η προσέγγιση της ηγεσίας των Κούρδων της Συρίας αλλά και των Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων (SDF), με την Μόσχα και την Δαμασκό προ του κινδύνου των τουρκικών ή  φιλικά προσκείμενων σε αυτή στρατευμάτων. Παρά την παραμονή δυνάμεων των ΗΠΑ στις περιοχές ανατολικά του Ευφράτη και κοντά στα ιρακινά σύνορα, όπου βρίσκονται και τα συριακά πετρελαϊκά πεδία, η μεγάλη πλειοψηφία των κούρδων της Συρίας κατοικεί εκτός των εν λόγω περιοχών και βρίσκονται υπό την προστασία των συριακών και ρωσικών στρατευμάτων.

Οι παραπάνω εξελίξεις οδήγησαν σε αναδιάταξη τις κυβερνητικές δυνάμεις και ανέβαλλαν τις επιχειρήσεις στο Ιντλίμπ, μέχρι την σταθεροποίηση της κατάστασης. Υπήρξαν μικρότερης εμβέλειας δράσεις στο μέτωπο, με τον συριακό στρατό να προωθείται σε περιοχές νότια-νοτιοανατολικά της επαρχίας, (στην περιοχή του Καν Σεϊχούν και προς την κατεύθυνση του Μααράτ αλ Νουμάν) σφίγγοντας ακόμα περισσότερο τον κλοιό και ακυρώνοντας ουσιαστικά οποιαδήποτε αντίδραση εκ μέρους των ανταρτών, κυρίως εναντίον μεγάλων αστικών κέντρων στο νότο όπως η Χάμα.[iv]

Επόμενη φάση της επιχείρησης θα στοχεύει σε εκκαθάριση των προαστίων του Χαλεπίου και την προώθηση των κυβερνητικών στρατευμάτων σε απόσταση αναπνοής από την ομώνυμη πρωτεύουσα της  επαρχίας Ιντλίμπ, καθιστώντας κάθε αντίσταση δύσκολη αφού θα δημιουργηθούν ασφυκτικές οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες για τον πληθυσμό.[v] Ήδη στα σύνορα με την Τουρκία έχουν συγκεντρωθεί εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες από τις περιοχές των πολεμικών επιχειρήσεων, με τις συνθήκες διαβίωσης να είναι άθλιες.[vi]Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε πως κυρίαρχες στο στρατόπεδο των ανταρτών, είναι οι τζιχαντιστικές ομάδες με κυριότερη την Χαγιάτ Ταχρίρ Αλ Σαμ (HTS) οι οποίες δηλώνουν πως θα συνεχίσουν τον πόλεμο μέχρι τέλους.

Από την Συρία στη Λιβύη

    Την ίδια στιγμή αξιοπρόσεκτη είναι η συμπεριφορά της Τουρκίας, η οποία έχει αποστασιοποιηθεί μεν από τις τζιχαντιστικές οργανώσεις, αλλά έχει “υφάνει” ένα δίκτυο φιλικά προσκείμενων ομάδων που δραστηριοποιούνται υπό την σκεπή του λεγόμενου “Συριακού Εθνικού Στρατου” (SNA). Στην περιοχή του Ιντλίμπ οι τζιχαντιστές κυριαρχούν αλλά στα υπόλοιπα συριακά εδάφη που ελέγχει η Τουρκία (Αφρίν, Αλ Μπαμπ και η ζώνη του Τελ Αμπιγιάντ), το πάνω χέρι έχουν οι “δικές” της ομάδες. Με τον τρόπο αυτό η Άγκυρα χρησιμοποιεί ως proxy αυτές τις ένοπλες δυνάμεις, περιορίζοντας τις απώλειες του τακτικού στρατού και του αντίστοιχου πολιτικού και κοινωνικού κόστους, ενώ παράλληλα αποποιείται οποιεσδήποτε φρικαλεότητες προκαλέσουν. Η συνεχής πίεση που ασκείται από τον κυβερνητικό στρατό στο Ιντλίμπ και οι επικείμενες νέες επιχειρήσεις, δημιουργούν μια μεγάλη δεξαμενη απελπισμένων ανταρτών οι οποίοι χρησμοποιούνται καταλλήλως από την Τουρκία.

Εγκλωβισμένοι καθώς είναι, έχουν την επιλογή να πολεμήσουν σε άλλο θέατρο επιχειρήσεων εκτός της Συρίας και συγκεκριμένα στη Λιβύη, έχοντας σαφώς καλύτερες αποδοχές και με την υπόσχεση απόκτησης της τουρκικής υπηκοότητας.[vii]Τα οφέλη από την χρήση μισθοφόρων εκ μέρους της Τουρκίας είναι τέτοια, που ώθησαν τον στρατιωτικό σύμβουλο του προέδρου Ερντογάν, Αντνάν Τανριβενρτί (Adnan Tanriverdi), να προτείνει την ίδρυση ιδιωτικής εταιρίας μισθοφόρων, αντίστοιχης της αμερικανικής Blackwater και της ρωσικής Wagner.[viii] Παρά την παραίτηση του λίγο μετά τις σχετικές δηλώσεις , οι εντυπώσεις από την συγκεκριμένη δήλωση παρέμειναν.[ix]

Αντίστοιχα στη Λιβύη η προώθηση των δυνάμεων του στρατάρχη Χάφταρ, επικεφαλής της κυβέρνησης της Βεγγάζης, οδήγησε την κυβέρνηση της Τρίπολης στην εσπευσμένη σύσταση συμμαχίας με την Άγκυρα,[x] γεγονός που προκάλεσε την εμφάνιση των πρώτων σύριων πολεμιστών στο λιβυκό έδαφος.[xi] Η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας στην δήλωση του προέδρου Ερντογάν για αποστολή στρατευμάτων στην λιβυκή πρωτεύουσα,[xii] αυξάνουν τις πιθανότητες για την ενίσχυση του ρεύματος μεταφοράς τουρκικών proxy από το Ιντλίμπ στις ακτές της βόρειας Αφρικής. Αυτό διότι η Άγκυρα δεν θα ρισκάρει την μαζική αποστολή τουρκικών στρατευμάτων στη βορειοαφρικανική χώρα, αλλά όπως και στην περίπτωση της Συρίας, θα χρησιμοποιήσει μισθοφόρους ως proxy έχοντας τον εξοπλισμό, την εκπαίδευση και την εποπτεία τους υπό τον έλεγχο της.[xiii]

Οι αντισυσπειρώσεις

    Οι τουρκικές ενέργειες στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, έχουν θορυβήσει πολλούς παίκτες της περιοχής, όπως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και τη Σ.Αραβία, η οποία παρασκηνιακά, εντείνει την προσπάθεια εξομάλυνσης των σχέσεων με τη Δαμασκό καθώς τους ενώνει η κοινή έχθρα προς τη Μουσουλμανική Αδελφότητα και η ανάγκη αντιμετώπισης των “νεο-Οθωμανικών” επιδιώξεων της Τουρκίας όπως αυτές εκδηλώνονται στη Συρία, στο Κατάρ και τη Λιβύη.[xiv] Μια τέτοια προσέγγιση θα απέκοπτε σημαντικό αριθμό ένοπλων τζιχαντιστών από την στρατολόγησή τους εκ μέρους της Άγκυρας και θα διασπούσε το φιλοτουρκικό αντιπολιτευτικό μέτωπο, ενώ θα άνοιγε τον δρόμο για την συμμετοχή χωρών του Περσικού Κόλπου στην ανοικοδόμηση της κατεστραμένης από τον πόλεμο χώρας. Στην κινητικότητα αυτή θα μπορούσαμε να εντάξουμε και τις πρόσφατα αυξημένες ελληνο-σαουδικές επαφές[xv] αφού στις συμφωνίες μεταξύ Αγκυρας και Τρίπολης, περιλαμβάνεται μνημόνιο διαμοιρασμού των θαλασσίων οικονομικών ζωνών των δύο χωρών, εις βάρος των ελληνικών συμφερόντων εφόσον δεν λαμβάνεται υπόψη η επίδραση των ελληνικών νησιών.[xvi] Να τονίσουμε εδώ την μεγάλη βελτίωση των σχέσεων Σαουδικής Αραβίας και Ισραήλ[xvii] , την πρόσφατη υπογραφή συμφωνίας μεταξύ Ελλάδας , Κύπρου και Ισραήλ για την κατασκευή του υποθαλάσσιου αγωγού East Med[xviii] και τον για πρώτη φορά εκ μέρους του Ισραήλ, χαρακτηρισμό των πολιτικών της Τουρκίας στην ευρύτερη περιοχή ως προκλητικών, τονίζοντας την σχέση του προέδρου Ερντογάν με την Μουσουλμανική Αδελφότητα.[xix] Εάν δε στο παζλ, προσθέσουμε και την Αίγυπτο η οποία τάσσεται ανοιχτά κατά της Τρίπολης στην Λιβύη, ο πρόεδρος της Αλ Σίσι, είναι δηλωμένος εχθρός των Αδελφών Μουσουλμάνων και η χώρα του συνεργάζεται με την Ελλάδα,  την Κύπρο και το Ισραήλ για την εκμετάλλευση των ενεργειακών κοιτασμάτων της αν. Μεσογείου,[xx]τότε θα έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των συσχετισμών στην περιοχή.

Προφανώς, κάποιες από τις παραπάνω συνεργασίες, έχουν σαφή αντι-ιρανικό χαρακτήρα (π.χ. Σ.Αραβία-Ισραήλ), χωρίς όμως αυτό να ακυρώνει τη σημασία τους για την στάση τους έναντι των τουρκικών επιδιώξεων.

Με τις ΗΠΑ και τη Ρωσία πανταχού παρούσες ή φαινομενικά απούσες , παρατηρούμε πως η τζιχαντιστική ασθένεια κάνει μεταστάσεις, εφόσον γίνεται εργαλείο στα χέρια των αντίπαλων δυνάμεων, αδιαφορώντας για τον όλεθρο που προκαλεί.

[i]      https://syriadirect.org/news/syria%E2%80%99s-strategic-highways-open-interests-converge-with-no-clear-strategy/

[ii]     https://news.un.org/en/story/2020/01/1054871

[iii]    https://www.theguardian.com/world/2019/oct/09/turkey-syria-attack-latest-news-kurds-trump

[iv]    https://www.aljazeera.com/news/2019/08/syria-war-armed-rebels-withdraw-idlib-khan-shaikhoun-190820063255105.html

[v]     https://www.almasdarnews.com/article/syrian-army-begins-offensive-in-western-aleppo-video/

[vi]    https://www.aljazeera.com/news/2019/12/tens-thousands-flee-syrian-forces-continue-idlib-advance-191222183301011.html

[vii]    https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2020/01/turkey-syria-libya-enticement-divides-syrian-rebels.html

[viii]   http://english.alarabiya.net/en/News/middle-east/2019/12/29/Turkey-s-top-military-advisor-proposes-mercenary-force-.html

[ix]    https://ahvalnews.com/turkey-politics/military-adviser-turkeys-erdogan-resigns-after-mahdi-remarks

[x]     https://foreignpolicy.com/2019/12/23/turkey-libya-alliance-aggressive-mideterranean/

[xi]    https://www.theguardian.com/world/2020/jan/15/exclusive-2000-syrian-troops-deployed-to-libya-to-support-regime

[xii]    https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/72546/libya-statement-spokesperson-increased-tension_en

[xiii]   https://www.nybooks.com/daily/2020/01/23/among-the-syrian-militiamen-of-turkeys-intervention-in-libya/

[xiv]   https://syrianobserver.com/EN/commentary/55596/saudi-arabia-heads-towards-damascus.html

[xv]    https://balkaneu.com/dendias-greece-saudi-arabia-relations-have-gained-momentum/

[xvi]   https://www.theguardian.com/world/2019/dec/06/greece-expels-libyan-ambassador-row-maritime-boundaries

[xvii]  https://www.capital.gr/diethni/3407088/israil-i-kubernisi-epitrepei-gia-proti-fora-stous-polites-tis-xoras-na-taxideuoun-sti-saoudiki-arabia

[xviii]  https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2020/01/israel-turkey-greece-cyprus-benjamin-netanyahu-natural-gas.html

[xix]   https://www.timesofisrael.com/in-first-turkey-included-as-threat-in-idfs-annual-intel-assessment/

[xx]    https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2020/01/israel-egypt-yuval-steinitz-natural-gas-leviathan-sea.html

Ιστορική Αναδρομή

Η περιφέρεια του Donbass υπάγεται στο ουκρανικό κράτος από το 1991, όπου με δημοψήφισμα επέλεξε να μείνει με την Ουκρανία, καθώς οι κάτοικοι της περιοχής δεν είχαν ξεχάσει πως ο Λένιν δεν τους άφησε να ανεξαρτητοποιηθούν. Η ξεχωριστή ταυτότητα της περιφέρειας από την Ουκρανία φαίνεται στο γεγονός ότι ζώνη ώρας τους παρέμεινε αυτή της Μόσχας και όχι της Ουκρανίας, για δύο ακόμη χρόνια μετά την ανεξαρτησία της. Η αντίληψη της περιφέρειας ότι είναι διαφορετική από το υπόλοιπο κράτος, έγινε αντιληπτή και στο συμβουλευτικό δημοψήφισμα του 1994 στις περιοχές Ντόνετσκ και Λούγκανσκ, με τα ζητήματα που ετίθεντο να είναι:

• να καθιερωθεί η ρωσική γλώσσα ως επίσημη γλώσσα στην περιφέρεια, παράλληλα με την ουκρανική,
• να καθιερωθεί η ρωσική ως επίσημη γλώσσα στη διοίκηση,
• η Ουκρανία να ομοσπονδιοποιηθεί,
• η Ουκρανία να έχει στενότερη σχέση με την Κοινοπολιτεία των Ανεξάρτητων Κρατών.

Αν και το 90% του πληθυσμού τάχτηκε υπέρ, το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε, με αποτέλεσμα να τονωθεί η επιθυμία αυτονομίας αφού η κυβέρνηση δεν σεβάστηκε την επιθυμία της περιφέρειας. Για τον κατευνασμό, το κεντρικό κράτος προχώρησε σε παραχώρηση ευνοϊκών οικονομικών ρυθμίσεων, που τόνωσαν την οικονομία της περιοχής, κατευνάζοντας επιτυχώς το κίνημα.

Παρόλο που η κριτική απέναντι στο κεντρικό κράτος είναι έντονη, δεν παρατηρείται αξιόλογη δραστηριότητα που να υποδηλώνει τάσεις για απόσχιση. Το 1999 που εξελέγη κυβέρνηση φιλική προς την περιφέρεια και υπήρχε άμεση εκπροσώπηση, ο τότε Πρόεδρος της Ουκρανίας, ως αντάλλαγμα για την ψήφο στις εκλογές, έλαβε ευνοϊκά μέτρα για την περιοχή, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη εισροή χρήματος, κάτι που οδήγησε στην ιδιωτικοποίηση πολλών επιχειρήσεων και στην αύξηση της διαφθοράς. Η ολιγαρχική ελίτ που προέκυψε, έλεγχε πολιτικά και οικονομικά την περιοχή, κατάσταση που υφίσταται μέχρι και σήμερα.

Μέχρι τις αρχές του 2000 ο κρατικός έλεγχος στην περιοχή ήταν ιδιαίτερα μικρός και η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη λόγω των μεγάλων αποθεμάτων άνθρακα, οδήγησε στην ενίσχυση της άποψης ότι ο νόμος δεν είναι το παν σε μια κοινωνία(legal nihilism). Το 2004, ξέσπασε η Πορτοκαλί Επανάσταση μετά τους δύο γύρους εκλογών που πραγματοποιήθηκαν με την δεύτερη αναμέτρηση – που κρίθηκε άκυρη – να φέρει ως νικητή τον Γιανουκόβιτς. Ο τρίτος και τελευταίος γύρος εκλογών ανέδειξε νικητή των Γιουσένκο, προκαλώντας αντιδράσεις στο Donbass. Στην περιφέρεια του Donbass, μόνο το 17,3% του πληθυσμού τάχθηκε υπέρ της επανάστασης, ενώ το 54,1% τη θεώρησε πραξικόπημα της δύσης. Μετά την εκλογή του ρωσόφιλου Γιανουκόβιτς στις επόμενες εκλογές, το 2012 αναγνωρίστηκε η ρωσική γλώσσα ως επίσημη στη διοίκηση της περιφέρειας, μαζί με την ουκρανική, κάτι που αποτελούσε αίτημα για χρόνια.

Το Νοέμβριο του 2013, με αφορμή την απόφαση του φιλορώσου Προέδρου Γιανουκόβιτς να σταματήσουν οι συζητήσεις στενότερης συνεργασίας με την Ευρωπαική Ένωση, ξέσπασαν διαδηλώσεις από δυτικόφιλους Ουκρανούς, γνωστές ως Euromaidan ή Επανάσταση της Αξιοπρέπειας. Είχαν τη στήριξη της διεθνούς κοινότητας, στο Donbass όμως 18/20 πολίτες τις θεώρησαν απειλή. και αρχικά ήταν ειρηνικές.  Όταν όμως η κυβέρνηση υπέγραψε αυστηρή νομοθεσία τον Ιανουάριο του 2014 και έκανε χρήση του σώματος Berkut για καταστολή των διαδηλωτών, τα πράγματα άλλαξαν, με τους νεκρούς μέχρι τον Φεβρουάριο να ανέρχονται στους 100. Ο Γιανουκόβιτς εγκατέλειψε την χώρα και αμέσως προκηρύχθηκαν οι εκλογές της 25ης Μαΐου του 2014. Μετά την αναχώρηση του καταργήθηκε το σώμα των Berkut και η ρωσική γλώσσα έπαψε να είναι επίσημη στην περιφέρεια. Ως συνέπεια, προκλήθηκε φόβος και ανασφάλεια στην περιφέρεια του Donbass, και έτσι ξέσπασαν διαδηλώσεις και φασαρίες με τους αποσχιστές να καταλαμβάνουν κρατικά κτίρια, με αίτημα την ανεξαρτησία από την Ουκρανία. Οι αναταραχές αυτές αναφέρονται και ως αντι-euromaidan. Η προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία, όξυνε την κατάσταση, δίνοντας στους αποσχιστές την εντύπωση ότι αν ασκήσουν πίεση θα προσαρτηθούν στη Ρωσία, όπως συνέβη στην Κριμαία.

Οι αποσχιστές, πραγματοποίησαν δημοψήφισμα στις 14 Μαΐου με το ερώτημα αν οι κάτοικοι επιθυμούν αυτονομία. Το 90% του πληθυσμού τάχτηκε υπέρ. Αν και το δημοψήφισμα δεν αναγνωρίστηκε ούτε από την διεθνή κοινότητα ούτε από την Ρωσική Ομοσπονδία, στις 12 Μαΐου κηρύχθηκε η ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντόνετσκ και της Λαϊκής Δημοκρατίας του Λούγκανσκ ως de facto κρατικοί μηχανισμοί. Έπειτα οι αποσχιστές προσπάθησαν να ιδρύσουν τη Νέα Ρωσία, εγχείρημα το οποίο λόγω μηδενικής στήριξης από το εξωτερικό και της έλλειψης συνοχής στο εσωτερικό του, πολύ σύντομα κατέρρευσε. Όπως παρατηρήθηκε στη συνέχεια, οι πολιτικοί αρχηγοί του κινήματος εξαφανίστηκαν και έμειναν όσοι βρίσκονται κοντύτερα στην Ρωσία, που δεν επιθυμούσαν όμως την προσάρτηση σε αυτή. Τον Φεβρουάριο του 2015 η Λαϊκή Δημοκρατία του Ντόνετσκ υπέγραψε μνημόνιο για τις αρχές οικοδόμησης του κράτους για πολιτική και ιστορική συνοχή, στο οποίο γίνεται αναφορά στα γεγονότα του 1990, 1994, 2004 και 2014, και στον όρο “πολυεθνικότητα”.

Η ταυτότητα του κινήματος

Στην προκειμένη περίπτωση, το αποσχιστικό κίνημα ξέσπασε σε έντονη μορφή, με αφορμή την ασυμβατότητα της ιδεολογίας της περιφέρειας με την υπόλοιπη Ουκρανία, αναφορικά με την διακοπή των συζητήσεων για συνεργασία με την Ευρωπαική Ένωση. Η φυγή του Γιανουκόβιτς από την χώρα, και η μετέπειτα κατάργηση της ρωσικής γλώσσας που είχε πλέον καθιερωθεί ως επίσημη στην περιφέρεια, δημιούργησε αβεβαιότητα στην περιφέρεια, με αποτέλεσμα η ιδεολογική διαφορά Ρωσία ή Δύση να οδηγήσει σε έκτροπα άνευ προηγουμένου. Πρόκειται για κίνημα που προσπαθεί να διαχωριστεί από διεθνώς αναγνωρισμένο κράτος, μέσω της βίας με την στήριξη ενός τρίτου κράτους (Ρωσία), ακόμα και αν αυτό δεν παραδέχεται την άμεση εμπλοκή του.

Όταν αναφερόμαστε στο Donbass, αναφερόμαστε σε μια γεωγραφική περιοχή, η οποία ακόμα και μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας, διατηρεί στενές οικονομικές σχέσεις με την Ρωσία, στην οποία εξάγει προϊόντα παραγόμενα από τις βιομηχανίες της περιοχής, και όχι σε ένα σύνολο ανθρώπων με κοινή εθνική ταυτότητα. Οι λόγοι απαίτησης απόσχισης, άπτονται αφενός στην εξαιρετικά επωφελή για το Donbass οικονομική σχέση με την Ρωσία που θα πληττόταν με την στενότερη συνεργασία με την Ευρώπη και αφετέρου στην προδοσία που αισθάνθηκε η περιφέρεια από την υπόλοιπη Ουκρανία με τα έκτροπα των Euromaidan και τον απόηχό τους. Αναφορικά με τις οικονομικές και υλικές επιπτώσεις σύμπραξης με την Δύση, οι λόγοι δυσαρέσκειας είναι τρεις. Αρχικά, η σύμπραξη με την Ευρωπαική Ένωση αναπόφευκτα θα οδηγούσε σε μείωση των εμπορικών σχέσεων με την Ρωσία, κάτι που θα έπληττε το βιοτικό επίπεδο και την πλεονεκτική οικονομική θέση της περιφέρειας. Ακόμη, τα γνωστά μέτρα λιτότητας που λαμβάνονται από την ΕΕ, σε περίπτωση εφαρμογής τους θα έβλαπταν την τοπική οικονομία, σενάριο που φαντάζει απειλητικό για την πλειονότητα των πολιτών της περιοχής, καθώς ο πλουτισμός είναι το μόνο ουσιαστικό κοινό χαρακτηριστικό των κατοίκων. Τέλος, ως απειλή θεωρήθηκε η άνιση κατανομή που γίνεται από το κεντρικό κράτος, αφού στην περιφέρεια υπάρχει η αντίληψη ότι το κράτος προσφέρει πολύ λιγότερα από όσα η περιφέρεια. Όσον αφορά στο αίσθημα προδοσίας εξαιτίας των Euromaidan, θεωρήθηκαν ως απειλές η κατάργηση της ρωσικής γλώσσας από επίσημη και τα “ακροδεξιά” φρονήματα που εκφράζονται από την υπόλοιπη Ουκρανία.

Γίνεται αντιληπτό, ότι τα παραπάνω, συνιστούν ένα κίνημα με κυρίως πολιτικοοικονομικά κίνητρα ανεξαρτητοποίησης, χωρίς ουσιαστικά να υπάρχει κοινή ιδεολογική βάση. Σε αντίθεση με τα περισσότερα αποσχιστικά κινήματα, δεν υπάρχει συνοχή στην ταυτότητα των αυτονομιστών.

Πρόκειται για κίνημα Πρωταρχικών Δικαιωμάτων, καθώς οι κάτοικοι της περιφέρειας δεν έχουν υποστεί αδικία και εκμετάλλευση από το κεντρικό κράτος και η αιτιολόγηση της απόσχισης φαίνεται να είναι μονομερής. Η οντότητα, έχει συγκεκριμένα εδαφικά χαρακτηριστικά και σύνδεση με την γη στην οποία διαμένει – το έδαφος είναι ιδιαίτερα πλούσιο και οι κάτοικοι το εκμεταλλεύονται πολλά χρόνια – η πλειοψηφία των μελών επιθυμεί την απόσχιση και απουσιάζουν τόσο η κοινή ταυτότητα όσο και η συνέχεια και η συνοχή του κινήματος σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Πιο συγκεκριμένα, αν και στο παρελθόν είχαν παρουσιαστεί τάσεις απόσχισης μικρής έντασης, το κράτος με μικρές οικονομικές παραχωρήσεις κατάφερε να τις καταστείλει επιτυχώς – ενισχύοντας τον παραπάνω ισχυρισμό ότι βασικό τους κοινό στοιχείο είναι η επιθυμία πλουτισμού.

Η ταυτότητα των αποσχιστών του Donbass, από την έκρηξη της κρίσης το 2014 και έπειτα, δεν παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία να έρχονται σε πλήρη αντιδιαστολή με την ουκρανική ταυτότητα, έτσι ώστε να μπορεί να δικαιολογηθεί η επιθυμία απόσχισης. Το αποσχιστικό κίνημα στο εσωτερικό του παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία ταυτοτήτων, με αποτέλεσμα, όπως θα φανεί και παρακάτω, τα μόνα επικρατούντα χαρακτηριστικά να είναι η προτίμηση της Ρωσίας από την Δύση και η επιθυμία πλουτισμού με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να κάνουμε λόγο για κοινή ταυτότητα. Αυτό που κυριαρχεί στην περιοχή σε ευρύτερο πλαίσιο, είναι η διπλή ταυτότητα, δηλαδή η ρωσική και η ουκρανική. Η ρωσική γλώσσα είναι αυτή που ομιλείται περισσότερο συγκριτικά με την ουκρανική – αποτελώντας ένα από τα ελάχιστα στοιχεία όπου παρουσιάζεται σύγκλιση ανάμεσα στους αποσχιστές. Ένα ακόμη κοινό τους στοιχείο αποτελεί η συμπάθεια και νοσταλγία για την Σοβιετική Ένωση, χωρίς όμως αυτή η μεμονωμένη πεποίθηση να μπορεί να δικαιολογήσει απόσχιση. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι υπάρχει περισσότερη ταύτιση ως προς την ρωσική κουλτούρα, και όχι ως προς τη ρωσική πολιτική. Η έντονα βιομηχανική κουλτούρα της περιοχής, ως αποτέλεσμα της έντονης εκμετάλλευσης του πλούσιου σε ορυκτά εδάφους και η απόλυτη πίστη και εμπιστοσύνη στην ελίτ της περιοχής που από βιομηχανική, εξελίχθηκε σε πολιτική, φανερώνει τον υλιστικό χαρακτήρα και προσανατολισμό των ατόμων, που παρά τις όποιες διαφορές σε καταβολές, ιδεολογία ή κοινωνική θέση ενώνονται και στο βωμό του πλουτισμού, ακολουθούν τις ελίτ. Επιπλέον, η σύνδεση με το έδαφος που αναφέρθηκε παραπάνω, φαίνεται από την ανακήρυξη των Λαϊκών Δημοκρατιών του Ντόνετσκ και του Λούγκανσκ, οι οποίες αναφέρονται εμφανώς στο εδαφικό στοιχείο και όχι σε κάποιο κοινό χαρακτηριστικό που πιθανώς έχουν οι αποσχιστές. Μία επιπλέον απόδειξη της ανυπαρξίας της κοινής ταυτότητας, αποτελεί το γεγονός ότι οι ηγέτες του κινήματος τους αποκαλούν “people”.

Η ηγεσία έχει καταβάλει σημαντική προσπάθεια να δημιουργήσει διακριτή και κοινή ταυτότητα, αρκετή για να στηρίξει το ξέσπασμα του κινήματος. Βασικό άξονα της οικοδόμησης της τεχνητής ταυτότητας αποτελεί η καλή οικονομική κατάσταση της περιοχής, δημιουργώντας την εντύπωση ότι το Donbass όχι μόνο είναι ισάξιο, αλλά ανώτερο από την υπόλοιπη χώρα. Συγκεκριμένα, η οικονομία της περιφέρειας μέχρι το 2014 συνέβαλε 16% στο ΑΕΠ, και 30% στις εξαγωγές της χώρας,. Ακόμη, τονίζεται η σύνδεση που υπάρχει τη δεδομένη χρονική στιγμή με την Ρωσία, και στο παρελθόν με την Σοβιετική Ένωση, με σκοπό να τονιστεί η ήδη φιλορωσική τάση που υπάρχει στην περιοχή και να μην υπάρξει ταύτιση με την υπόλοιπη Ουκρανία που προτιμά τη Δύση και την ένταξη σε οργανισμούς της. Σε αυτό το πλαίσιο, οι ηγέτες του κινήματος, χρησιμοποιούν σύμβολα της Σοβιετικής Ένωσης, όπως τον εορτασμό σοβιετικών επετείων και την σημαία την οποία είχε το Donbass την περίοδο της πλήρους του ανεξαρτησίας του με διάρκεια ενός μήνα, προκειμένου να εδραιωθεί ένα κοινό ιστορικό βάθος και να ενισχυθεί η όποια ομοιογένεια.

Συνεπώς, εντός του κινήματος, αν και πράγματι υφίστανται στις περισσότερες περιπτώσεις το κοινό στοιχείο της γλώσσας και η συμπάθεια προς την Ρωσία, οι αποσχιστές έχουν πολλές διαφορές μεταξύ τους, που παρά την προσπάθεια της ηγεσίας να τις παραβλέψει και να ενισχύσει τα κοινά, συνεχίζουν να υφίστανται. Κινητήριος μοχλός του κινήματος είναι κυρίως ο φόβος για καταστροφή των εμπορικών σχέσεων της περιφέρειας και η διαφορά άποψης για σύμπραξη με την Ευρώπη ή με τη Ρωσία και δευτερευόντως η απόκλιση στην πολιτική ιδεολογία με την υπόλοιπη Ουκρανία.

Ο ρόλος της Ρωσίας

Αναμφισβήτητα ο ρόλος της Ρωσίας είναι πολύ σημαντικός τόσο στο ξέσπασμα όσο και στη συνέχεια της διαμάχης. Αφορμή για την εμπλοκή αποτέλεσε η φημολογούμενη καταπίεση των ρωσόφωνων ουκρανών και ρώσων της περιοχής. Αν και ο Πούτιν δεν έχει παραδεχτεί την ανάμειξη της χώρας ούτε έχει δείξει προθυμία να προσαρτήσει το μέρος που θέλει να αποσχιστεί, όπως έγινε στην περίπτωση της Κριμαίας, έχει επανειλημμένα δηλώσει ότι η περιοχή ιστορικά ανήκει στην Ρωσία, πρέπει να είναι ανεξάρτητη με δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού, και πως θα προστατεύσει τους ρωσόφωνους κατοίκους της περιοχής και τα δικαιώματά τους. Υπάρχει η πεποίθηση, ότι εκτός από το ότι προμηθεύει τους αποσχιστές με όπλα, έχει συμβάλει πολύ περισσότερο στην πορεία του κινήματος. Φημολογείται, ότι ήδη ένα μήνα πριν ξεκινήσουν τα έκτροπα στο Donbass είχαν σταλεί στρατεύματα και προσωπικό που δρούσαν υπογείως.

Βασικό κίνητρο της Ρωσίας για εμπλοκή στην περιοχή είναι ότι δεν επιθυμεί η Ουκρανία να περάσει εξ ολοκλήρου στην δυτική σφαίρα επιρροής. Αυτό επιτυγχάνεται με το να διατηρείται η έκρυθμη και εμπόλεμη κατάσταση εντός της Ουκρανίας, καθώς έτσι δύσκολα θα συνεχιστούν οι διαπραγματεύσεις για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και σε οποιονδήποτε άλλο δυτικό συνασπισμό κρατών. Αυτό που ουσιαστικά επιδιώκει η Ρωσία, και μέχρι σήμερα καταφέρνει με μεγάλη επιτυχία, είναι να διατηρήσει την έκρυθμη κατάσταση στην  Ουκρανία – frozen conflict, με αποτέλεσμα η δεύτερη να μην είναι σε θέση να ενταχθεί σε δυτικούς οργανισμούς. Η Ρωσία πλέον έχει χαρακτηριστεί από την Ουκρανία ως “aggressor state”. Αξίζει να αναφερθεί ότι στο Donbass μόνο το 19,1% θεωρεί την Ρωσία υπεύθυνη, ενώ στην υπόλοιπη Ουκρανία το ποσοστό ανέρχεται σε 81,6%.

Το αποσχιστικό κίνημα οφείλει σε μεγάλο βαθμό την υπόστασή του και την αντοχή του στη ρωσική πρωτοβουλία και βοήθεια. Το Donbass σήμερα, βασίζεται εξ ολοκλήρου στη στήριξη της Ρωσίας σε στρατιωτικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο, με την μορφή κυρίως παροχής πολεμικού εξοπλισμού και τις επιχειρήσεις και βιομηχανίες της περιοχής να έχουν περάσει σε ρωσικό έλεγχο. Σε περίπτωση πλήρους απόσχισης του Donbass, λόγω της πλήρους εξάρτησης από την Ρωσία, αυτό δε θα είναι σε θέση να στηρίξει τις λειτουργίες ενός κράτους.

Συμπεράσματα

Σήμερα η κατάσταση παραμένει έκρυθμη, χωρίς να φαίνεται να επιτυγχάνεται συμφωνία για την επίλυση της διαμάχης στο άμεσο μέλλον. Οι Λαϊκές Δημοκρατίες του Ντόνετσκ και του Λούγκανσκ, όπως αυτοαποκαλούνται έχουν καταστρέψει τη βιομηχανία που υπήρχε στις περιοχές και έχουν πλήρως απομακρυνθεί από το Κίεβο. Τα Normandy Talks, με την συμμετοχή της Ρωσίας, της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Ουκρανίας που πραγματοποιήθηκαν χωρίς αποτέλεσμα τόσο το 2016 όσο και το Δεκέμβρη του 2019, δε φαίνεται να έχουν άμεσα αποτελέσματα καθώς οι δύο πλευρές αδυνατούν να συμφωνήσουν στο πως θα λυθεί η διαμάχη, με την Ρωσία να ζητάει ειδικό status για την περιοχή ή διευρυμένη αυτονομία. Η ίδια η Ουκρανία, οφείλει πιο αποφασιστικά να ηγηθεί της επίλυσης της διαμάχης και να έρθει σε συνεννόηση με τους αποσχιστές, με πιθανή λύση να είναι η ομοσπονδιοποίηση της περιφέρειας του Donbass, ώστε να εξασφαλιστεί τόσο η αυτονομία που ζητούν οι αποσχιστές, όσο και να αποφευχθεί η διάλυση της χώρας.

Στο εσωτερικό της χώρας, οι απόψεις διίστανται καθώς είναι πολλοί αυτοί που δεν επιθυμούν συμβιβασμό με τη Ρωσία, κάτι που έχει προκαλέσει διαδηλώσεις. Άλλοι πιστεύουν ότι η σταδιακή αποκοπή του “πολιτικά επιβλαβούς” Donbass τα τελευταία χρόνια έχει βοηθήσει να μειωθεί σημαντικά η διαφθορά.

Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω,μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το αποσχιστικό κίνημα της περιφέρειας του Donbass, αν και παρουσιάζει συνοχή σε ορισμένες περιπτώσεις εντός της αποσχιστικής ομάδας, δηλαδή την επιθυμία για πλουτισμό, στενότερες σχέσεις με την Ρωσία και όχι με την Δύση, και δευτερευόντως κοινό γλωσσικό υπόβαθρο, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει κοινή ταυτότητα. Τα γεγονότα της δεκαετίας του 1990 και του 2000 ως τα Euromaidan  το 2013, αν και υποδηλώνουν ότι το Donbass έχει ιδιαίτερο χαρακτήρα, διαφορετικό από της υπόλοιπης Ουκρανίας, δεν παρουσιάζουν αξιοσημείωτη τάση για απόσχιση ή συνοχή στην ταυτότητα του πληθυσμού της περιοχής. Σε κάθε περίπτωση, το κίνημα δεν είναι βιώσιμο και σε περίπτωση πλήρους ρήξης δεν θα είναι σε θέση να είναι αυτόνομο στηρίζοντας ορθά τις λειτουργίες ενός κράτους, καθώς βασίζεται εξ ολοκλήρου, οικονομικά, πολιτικά και στρατιωτικά στη Μόσχα.

Βιβλιογραφία:

1. Borysenko, V., Brammer, M. and Eichhorn, J. (n.d.). The Transnational “Neo-Eurasian” Network and its Preparation of Separatism in Ukraine 2005–2014
2. Brumfield, B. (2014). Some Ukraine voters seen voting twice. [online] CNN. Available at: https://edition.cnn.com/2014/05/11/world/europe/ukraine-crisis/
3. Crisis Group. (2016). Russia and the Separatists in Eastern Ukraine. [online] Available at: https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/eastern-europe/ukraine/russia-and-separatists-eastern-ukraine.
4. Crisis Group. (2019). Rebels without a Cause: Russia’s Proxies in Eastern Ukraine. [online] Available at: https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/eastern-europe/ukraine/254-rebels-without-cause-russias-proxies-eastern-ukraine.
5. (2019). Read Trump’s phone conversation with Volodymyr Zelensky. [online] Available at: https://edition.cnn.com/2019/09/25/politics/donald-trump-ukraine-transcript-call/index.html
6. Danylenko, A. (2017). The “Doubling of Hallelujah” for the “Bastard Tongue”: The Ukrainian Language Question in Russian Ukraine, 19051916. Harvard Ukrainian Studies, [online] 35(1/4), pp.59–86. Available at: https://www.jstor.org/stable/pdf/44983535.pdf?ab_segments=0%252Fdefault-2%252Fcontrol&refreqid=excelsior%3A19c6c876480d01ed3967cc0e0afef43f
7. Deutsche Welle (www.dw.com (2019). Ukraine: Rally over fears of capitulation to Russia at Paris summit | DW | 08.12.2019. [online] DW.COM. Available at: https://www.dw.com/en/ukraine-rally-over-fears-of-capitulation-to-russia-at-paris-summit/a-51579648
8. Donbass Insider. (2019). The DPR recognizes as its national border the boundaries of the Donetsk region | Donbass Insider. [online] Available at: http://www.donbass-insider.com/2019/12/01/the-dpr-recognizes-as-its-national-border-the-boundaries-of-the-donetsk-region/
9. “Donets’k Region – Regions of Ukraine – MFA of Ukraine”. gov.ua.
10. Donets Basin | region, Europe | Britannica. In: Encyclopædia Britannica. [online] Available at: https://www.britannica.com/place/Donets-Basin
11. e-Amyna. (2017). Το νέο Ρωσικό Στρατιωτικό Δόγμα και η εφαρμογή του Υβριδικού Πολέμου στην Ουκρανία – e-Amyna. [online] Available at: http://e-amyna.com/%CF%84%CE%BF-%CE%BD%CE%AD%CE%BF-%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%89%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%B4%CF%8C%CE%B3%CE%BC%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%B5/
12. eu. (2018). Separatism in Ukraine. [online] Available at: https://www.consilium.europa.eu/sl/documents-publications/library/library-blog/posts/separatism-in-ukraine/?fbclid=IwAR2q_5mwpnjLwbyvw_fyqvhFDiQ3L_UM3VWis5FOsKehna12SPofwWoPXac
13. East Ukraine goes to the polls for independence referendum | The Observer. The Guardian. 10 May 2014.
14. Fischer, S. (2019). The Donbas conflict: opposing interests and narratives, difficult peace process. [online] SSOAR. Available at: https://www.ssoar.info/ssoar/bitstream/handle/document/62708/ssoar-2019-fischer-The_Donbas_conflict_opposing_interests.pdf?sequence=1&isAllowed=y&lnkname=ssoar-2019-fischer-The_Donbas_conflict_opposing_interests.pdf.
15. Giuliano, E. (2015). The Origins of Separatism POPULAR GRIEVANCES IN DONETSK AND LUHANSK. Columbia University.
16. Giuliano, E. (2018). Who supported separatism in Donbas? Ethnicity and popular opinion at the start of the Ukraine crisis. [online] Available at: https://doi.org/10.1080/1060586X.2018.1447769.
17. Khrestin, I. (n.d.). Constructing a Common Ukrainian Identity: An Empirical Study. [online] Available at: https://www.iwu.edu/political-science/res-publica/2002/Khrestin02.pdf
18. McGlinchey, S., Karakoulaki, M. and Oprisko, R. eds., (2015). Ukraine and Russia: People, Politics, Propaganda and Perspectives.
19. Motyl, A.J. (2019). Ukraine Is Better Off Without Donbass. Reintegration Would Mean Absorbing an Expensive Reconstruction and a Pro-Russia Populace. [online] Foreign Policy. Available at: https://foreignpolicy.com/2019/12/06/ukraine-better-without-donbass-costly-reconstruction-pro-russia-west/
20. Myroniuk, A. (2019). Normandy format peace process timeline. [online] Kyiv Post. Available at: https://www.kyivpost.com/ukraine-politics/normandy-format-peace-process-timeline.html?cn-reloaded=1.
21. Nohlen, D& Stöver, P (2010) Elections in Europe: A data handbook, page 1976 ISBN 9783832956097
22. Oliver Schmidtke, ed. (2008). Europe’s Last Frontier?. New York: Palgrave Macmillan. pp. 103–105. ISBN0-230-60372-6
23. OHCHR, Report on the Human Rights Situation in Ukraine, 15 June 2014, 29, https://www.ohchr.org/Documents/ Countries/UA/HRMMUReport15June2014.pdf
24. Onuch, O., Hale, H.E. and Sasse, G. (2018). Studying identity in Ukraine. Post-Soviet Affairs, 34(2–3), pp.79–83.
25. Osipian, A.O. (2016). Why Donbass Votes for Yanukovych: Confronting the Ukrainian Orange Revolution. [online] Research Gate. Available at: https://www.researchgate.net/publication/228646344_Why_Donbass_Votes_for_Yanukovych_Confronting_the_Ukrainian_Orange_Revolution.
26. Pakhomenko, S. (2015). Identity Factor in Terms of the Ukrainian Crisis (the Example of The Donbas Region). Krakowska Akademia.
27. Rácz, A. and Moshes, A. (2014). Not Another Transnistria-How sustainable is separatism in Eastern Ukraine?
28. Roland-Dorian ENE (n.d.). THE WAR IN UKRAINE. https://www.academia.edu/17055067/THE_WAR_IN_UKRAINE.
29. RFE/RL (2019). Death Toll Up To 13,000 In Ukraine Conflict, Says UN Rights Office. [online] RadioFreeEurope/RadioLiberty. Available at: https://www.rferl.org/a/death-toll-up-to-13-000-in-ukraine-conflict-says-un-rights-office/29791647.html.
30. Shaw, J. (2019). Ukrainian And Russian Attempts At Peace In The Donbass Region. [online] The Organization for World Peace. Available at: https://theowp.org/ukrainian-and-russian-attempts-at-peace-in-the-donbass-region/
31. Smoor, L. (2017). Understanding the Narratives Explaining the Ukrainian Crisis: Identity Divisions and Complex Diversity in Ukraine. Acta Universitatis Sapientiae, European and Regional Studies, [online] 11(1), pp.63–96. Available at: http://www.acta.sapientia.ro/acta-euro/C11/euro11-04.pdf.
32. The Organization for World Peace (2017). War in Ukraine. [online] The Organization for World Peace. Available at: https://theowp.org/war-in-ukraine/
33. The Pioneer (2014). Ukraine in search for identity & autonomy. [online] The Pioneer. Available at: https://www.dailypioneer.com/2014/columnists/ukraine-in-search-for-identity-and-autonomy.html
34. “Ukraine denounces pro-Russian referendums”. The Globe and Mail. 11 May 2014. Retrieved 12 May 2014.
35. Voronovici, A. (2019). Internationalist Separatism and the Political Use of “Historical Statehood” in the Unrecognized Republics of Transnistria and Donbass. [online] Routledge. Available at: https://doi.org/10.1080/10758216.2019.1594918.
36. Wiener-Bronner, Daniel (11 May 2014). “Referendum on Self-Rule in Ukraine ‘Passes’ with Over 90% of the Vote”. The Wire. Retrieved 12 May 2014.
37. Δασκαλάκης, Ι. (2016). ΚΡΙΣΗ ΟΥΚΡΑΝΙΑΣ (ΣΕΘΑ-25 Ιανουαρίου 2016) Ιπποκράτης Δασκαλάκης* – Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων. [online] Idis.gr. Available at: http://www.idis.gr/?p=3605.
38. http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/10218/Solonisin_Viktoria.pdf?sequence=1&isAllowed=y

https://deps.panteion.gr/images/aposxistika-kinimata-10-101-19.pdf